Sử thi Kalevala là bộ bách khoa thư về lịch sử đất nước và con người Phần Lan được biên soạn theo thể thơ truyền thống, dựa theo làn điệu của âm nhạc dân gian.
Từ sử thi dân tộc…
Kalevala là sử thi do giáo sư, bác sĩ, nhà ngôn ngữ học, dân tộc học và văn hoá dân gian Phần Lan, Elias Lönnrot (1802-1884) biên soạn dựa trên những bài thơ tự sự, bài dân ca trữ tình của Phần Lan và Karelia được ông và các đồng nghiệp sưu tầm trên đất Phần Lan và vùng Vienna (thuộc Karelia, ngày nay thuộc Liên bang Nga).
Kalevala được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1835 gồm 12.078 câu thơ với 35 ca khúc (được gọi là Kalevala cũ) và lần thứ hai năm 1849 với 22.795 câu thơ, với 50 ca khúc (gọi là Kalevala mới). Bên cạnh hai bản Kalevala cũ và Kalevala mới, năm 1862 Elias Lönnro còn rút gọn Kalevala mới thành một bản Kalevala ngắn gọn với 9.732 câu thơ dành cho trường học, được gọi là Kalevala trường học. Kalevala mới, được coi là bản Kalevala trọn vẹn, là sử thi được nói đến ngày nay ở Phần Lan cũng như ở nước ngoài.
Kalevala là bộ bách khoa thư về lịch sử đất nước và con người Phần Lan được biên soạn theo thể thơ truyền thống, mỗi câu gồm 8 âm tiết (hay 8 nhịp) của Phần Lan, dựa theo làn điệu của âm nhạc dân gian. Thể thơ này vốn không có tên, song với sự ra đời của sử thi Kalevala, nó được gọi là Thể thơ Kalevala. Đồng thời cũng từ đó việc sưu tầm văn học dân gian ở Phần Lan nhanh chóng lan rộng và nguồn tư liệu sưu tầm được hết sức phong phú. Trong vòng mười lăm năm giữa hai bản Kalêvala, Lönnrot cùng các cộng sự sưu tập được thêm gần 130 000 câu thơ. Với nguồn tư liệu này Elias Lönnrot đã phát biểu rằng có thể biên soạn thành bảy bản Kalevala khác nhau mà Kalevala mới như ngày nay chỉ là một trong số đó.
Kalevala đã trở thành một trong những biểu tượng văn hoá quan trọng nhất của Phần Lan. Với Kalevala, người Phần Lan cho rằng dân tộc họ cũng có một lịch sử và một nền văn hoá riêng, như nhà văn hóa Phần Lan J.G. Linsen (1785 – 1848) từng nói vào năm 1835: “Với những ca khúc bất tử này trong hành trang, người Phần Lan đã có thể dũng cảm và tự tin nhìn về quá khứ của mình và có thể nhìn thấy được tương lai của dân tộc. Người Phần Lan đã có thể kiêu hãnh nói: Tôi cũng có một lịch sử!”.
Kalevala là đề tài và là nguồn cảm hứng sáng tạo cho rất nhiều thế hệ văn nghệ sĩ Phần Lan cũng như nước ngoài. Rất nhiều cơ quan, tổ chức của Phần Lan cũng như quốc tế đã lấy Kalevala cũng như tên gọi các nhân vật trong Kalevala làm tên gọi cho mình, như Hội Kalevala (ra đời năm 1911), Hội Phụ nữ Kalevala (1935), Hội Kim hoàn Kalevala (1937) chuyên sản xuất đồ trang sức sang trọng lấy chủ đề từ Kalevala. Rất nhiều đường, phố ở các thành phố, địa phương trên khắp Phần Lan mang tên các nhân vật, địa danh trong Kalevala. Riêng tên của Lönnrot cho đến nay đã được đặt cho 10 đường, phố trên cả nước, trong khi tên của “người vĩ đại nhất Phần Lan” là nguyên soái Mannerheim chỉ có 6 đường, phố.
… đến ngày Văn hóa Quốc gia
Từ năm 1950, ngày 28/2/1835 – ngày Elias Lönnrot ký tên dưới lời nói đầu của Kalevala cũ đã trở thành Ngày Kalevala và được coi là một ngày lễ không chính thức của Phần Lan. Nhưng từ năm 1978, Ngày Kalevala đã trở thành Ngày Văn hoá của Phần Lan và được Nghị viện quy định là một ngày lễ chính thức của quốc gia. Trên thế giới có lẽ hiếm có quốc gia khác giống như Phần Lan: lấy ngày ra đời của một tác phẩm văn học làm ngày lễ lớn của dân tộc. Hàng năm vào ngày này khắp cả nước treo cờ và tổ chức các hoạt động văn hóa nghệ thuật có liên quan đến Kalevala, như nói chuyện, đọc sách, chiếu phim, hội thảo khoa học. Vào ngày này Hội Kalevala còn trao bốn giả thưởng cho các công trình có giá trị về Kalevala hoặc liên quan đến Kalevala 1 hoặc 2 năm một lần.
Cho đến nay Kalevala vẫn là tác phẩm tiêu biểu nhất của văn học Phần Lan đóng góp vào kho tàng văn học của nhân loại và được dịch ra nhiều thứ tiếng nước ngoài nhất của văn học nước này. Kalevala đã được dịch ra 57 thứ tiếng trên thế giới, trong đó nhiều thứ tiếng đã dịch nhiều lần dưới nhiều dạng khác nhau: tiếng Thụy Điển (22), tiếng Anh (21 bản), tiếng Đức (14), tiếng Nhật (14), tiếng Estonia (14), tiếng Tây Ban Nha (12) tiếng Nga (10)… Riêng tiếng Việt, Kalevala cũng đã có 3 bản dịch khác nhau, trong đó có 2 bản dịch tóm tắt bằng văn xuôi (của Cao Xuân Nghiệp, Hoàng Thái Anh) và 1 bản dịch trọn vẹn bằng thơ xuất bản năm 1994 (của Bùi Việt Hoa). Ngoài ra, trong tiếng Việt còn có một bản Kalevala tóm tắt bằng văn xuôi “Cối thần Xam pô” (Sử thi Phần Lan) do Bùi Việt Hoa biên soạn và họa sĩ Lương Xuân Đoàn minh họa, được Nhà xuất bản Mỹ thuật xuất bản năm 1999.
Và cầu nối văn hóa Việt Nam-Phần Lan
Không chỉ có ảnh hưởng trong nước, Kalevala được coi là chiếc cầu nối Phần Lan với thế giới bên ngoài, như một nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Estonia, Matthias Johann Eisen (1857 – 1934) nhận xét năm 1909: “Khi làm nên Kalevala, nhân dân Phần Lan đã làm cho mình một con đường xuyên qua núi đá cheo leo, không những chỉ tiến đến châu Âu mà đến cả thế giới văn minh. Kalevala sáng chói như Bắc Đẩu trên trời cao, kể cho toàn nhân loại nghe về bộ tộc Phần Lan.”
Ở Phần Lan, bên cạnh Hội Kalevala ở Helsinki còn có Juminkeko ở Kuhmo là một quỹ văn hóa chuyên về sưu tầm, nghiên cứu Kalevala và bảo tồn, phát triển các di sản văn hoá vùng đất Viena (Karelia), cái nôi của Kalevala. Được thành lập từ năm 1985, đến nay Juminkeko đã thực hiện nhiều dự án nhằm khôi phục lại các làng thơ ở Viena, một trong số đó từng nhận được giải thưởng về bảo tồn văn hoá của EU năm 2006. Juminkeko cũng thực hiện nhiều dự án với các cá nhân và tổ chức về văn hóa nghệ thuật và khoa học ở nước ngoài, trong đó có Việt Nam.
Ngay từ năm 1986, khi còn mang tên “Nhà văn hóa Kuhmo”, Juminkeko đã bắt đầu bén duyên với Việt Nam bằng việc khởi xướng dịch sử thi Kalevala của Phần Lan sang tiếng Việt và sau đó cùng với Quỹ Văn hóa Phần Lan tài trợ dịch và xuất bản Kalevala ở Việt Nam vào năm 1994. Năm 1995, Nhà văn hóa Kuhmo đã mở rộng thêm hoạt động văn hóa với Việt Nam bằng việc mời họa sĩ Lương Xuân Đoàn, người minh họa Kalevala tiếng Việt sang sáng tác và triển lãm ở Phần Lan, sau đó tổ chức cho dịch giả và họa sĩ đi đến một số làng thơ ở Cộng hòa tự trị Karelia (Liên bang Nga). Đây là lần đầu tiên, một họa sĩ Việt Nam có triển lãm tranh ở Phần Lan.
Không chỉ đem văn hóa truyền thống của Phần Lan đến với Việt Nam, Juminkeko còn đưa văn hóa Việt Nam đến Phần Lan. Dự án đầu tiên theo hướng này là Biên soạn Sử thi Việt Nam dựa trên kinh nghiệm của Kalevala do Juminkeko chủ trì, được chính thức đi vào thực hiện từ năm 2002. Để giúp cho việc minh họa sử thi này, năm 2005 Juminkeko đã tổ chức triển lãm tranh của họa sĩ Đặng Thu Hương và nhà điêu khắc Hungary, Ildiko Bakos với chủ đề văn hóa dân gian Phần Lan tại Budapest (Hungary), Kuhmo (Phần Lan) và sau đó là tại Hà Nội. Sau 6 năm tiến hành cả ở Phần Lan và Việt Nam, năm 2008 dự án được hoàn thành với việc xuất bản tác phẩm sử thi “Con cháu Mon Mân” do dịch giả Bùi Việt Hoa biên soạn dựa trên nguồn tư liệu văn học dân gian của nhiều dân tộc ở Việt Nam và họa sĩ Đặng Thu Hương minh họa. Phía Phần Lan đánh giá rất cao sự hợp tác của dự án này. Trong bài phát biểu tại buổi chiêu đãi của chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết dành cho đoàn đại biểu cấp cao nước Cộng hòa Phần Lan thăm chính thức Việt Nam tháng 2/2008, Tổng thống Phần Lan, Tarja Halonen đã nhận xét rằng: công trình này “là một hình mẫu cho sự hợp tác có hiệu quả về văn hóa giữa Phần Lan và Việt Nam”.
Sự phong phú và đa dạng về văn hóa dân gian của Việt Nam tiếp tục được Juminkeko quan tâm và khai thác trong những dự án tiếp theo. Năm 2011 với sự tài trợ của Juminkeko, một đoàn nghệ nhân, nghệ sĩ âm nhạc dân gian Việt Nam đã đến Phần Lan tham dự Liên hoan âm nhạc dân gian quốc tế Sommelo lần thứ tư. Lần đầu tiên âm nhạc dân gian của một số dân tộc ít người Việt Nam được giới thiệu tới người dân Phần Lan, trong đó đáng chú ý nhất là diễn xướng Mo Mường của nghệ nhân Mường Bùi Văn Lựng.
Từ những hoạt động rất có hiệu quả với Việt Nam, năm 2013 nhân kỷ niệm 40 năm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa Phần Lan và Việt Nam, Juminkeko đã được Bộ Ngoại giao Phần Lan hỗ trợ kinh phí thực hiện dự án “Đưa thần thoại vào cuộc sống”. Với dự án này, một chỉ huy dàn nhạc nổi tiếng của Phần Lan đã đến làm việc ở Học viện âm nhạc quốc gia Việt Nam và biểu diễn cùng Dàn nhạc giao hưởng của Học viện tại Hà Nội vào tháng 5/2013. Triển lãm hội họa Thần thoại Việt Nam với sự tham gia của 8 họa sĩ Việt Nam, trong đó có 4 họa sĩ người dân tộc thiểu số, được tổ chức ở Phần Lan từ tháng 6 – 10/2013 tại Kuhmo và Helsinki. Ngoài ra, Juminkeko còn mời một đoàn nghệ sĩ thuộc khoa Nhạc cụ truyền thống của Học viện âm nhạc quốc gia Việt Nam và Đoàn nghệ nhân Cồng chiêng dân tộc Mường sang tham gia Liên hoan âm nhạc dân gian quốc tế Sommelo lần thứ tám ở Phần Lan tháng 7/2013.
Năm 2013, Juminkeko còn được Bộ Ngoại giao Phần Lan hỗ trợ thực hiện một dự án khác cùng với Việt Nam mang tên “Nhịp cầu văn hóa Phần Lan-Việt Nam”. Dự án này kéo dài 3 năm (2013-2015) với các hoạt động giao lưu giữa các nghệ nhân, nghệ sĩ âm nhạc dân gian, và các cán bộ nghiên cứu văn hóa dân gian của Phần Lan và Việt Nam. Với dự án này các giảng viên và nghệ sĩ của Phần Lan đã sang tham dự Lễ hội Đền Hùng (2013), Festival Âm nhạc Huế (2014) và thăm, trao đổi kinh nghiệm âm nhạc dân gian với khoa Nhạc cụ truyền thống của Học viện âm nhạc quốc gia Việt Nam (2015). Về phía Việt Nam, theo chương trình của dự án này một đoàn nghệ nhân dân gian hát kể sử thi của dân tộc Ê Đê và một đoàn nghệ nhân dân gian Bahnar và Ja Rai đã sang biểu diễn ở Phần Lan năm 2014 và năm 2015.
Nhân đoàn Nhạc cụ truyền thống của Học viện âm nhạc quốc gia Việt Nam sang thăm và biểu diễn ở Phần Lan mùa hè năm 2015, dự án đã tổ chức một lớp học nhạc cụ dân tộc Việt nam (Đàn bầu và sáo trúc) ở thư viện Helsinki được nhiều người Việt và người Phần Lan tham dự. Ngoài ra, cũng trong khuôn khổ của các dự án với Juminkekko, các nhà nghiên cứu như: giáo sư Tô Ngọc Thanh, giáo sư Lê Hồng Lý, nhạc sĩ Lê Xuân Hoa, tiến sĩ Kiều Trung Sơn, thạc sĩ Nguyễn Đức Thao đã sang tham dự các hội thảo khoa học quốc tế về nghiên cứu văn hóa và âm nhạc dân gian ở Phần Lan.
Xuân Quế (từ Phần Lan)
Nguồn: https://giadinhvatreem.vn/
